मानव सभ्यताको पहिलो पाठशाला घर हो, र त्यस घरको आत्मा नारी हो । शास्त्रले नारीलाई केवल साथी वा परिवारको सदस्य होइन, देवीको रूप मान्ने शिक्षा दिएको छ । ऋग्वेदले भन्छ — “सहधर्मचारिणी भव ।” पत्नी धर्म, कर्म र जीवनका यात्रामा आफ्नो जीवनसाथीसँग सँगै चल्ने सहयात्री हो । मनुस्मृति भन्छ — “यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता : ।” जहाँ नारीको सम्मान हुन्छ, त्यहाँ देवता रमाउँछन् ।
तर समाजले यी सन्देशलाई विकृत अर्थमा प्रयोग गर्यो । महिलालाई घरभित्र सीमित राखियो, शिक्षा र निर्णयमा हिस्सेदारी घटाइयो । वेदमा कतै पनि विधवालाई सती हुनुपर्छ भनेर भनिएको छैन । बरु ऋग्वेद १०.१८.८ मा लेखिएको छ “उद्वाहे पुनर्भव” — विधवाले पुनः विवाह गर्न सक्छे । तर समाजले तान्योः “सती हुनु नै धर्म ।” वेदको स्वतन्त्रतालाई उल्ट्याएर त्यागको नाममा यातना बनाइयो । विधवाले पुनर्विवाह गर्न सक्छिन् भनेर वेदले अनुमति दियो, तर समाजले त्यसलाई सती प्रथा बनायो ।
देवता र देविकाको वास्तविक प्रेम
शास्त्रले नारीको सम्मान र शक्ति देखाउन धेरै उदाहरण दिएको छ । महादेव र सती–पार्वती । महादेवले सतीलाई आफ्नो आध्यात्मिक शक्ति र जीवनको समान साझेदार मान्नुभयो । सतीले स्वतन्त्र निर्णय लिन सकिन्थिन् । महादेवको आदर, स्नेह र सम्मानले देखाउँछ कि पतिसँगको सम्बन्ध अधीनता होइन, समानता र प्रेमको सम्बन्ध हो ।
लक्ष्मी र नारायण
लक्ष्मी–नारायणको सम्बन्धले संसारमा सन्तुलन र समृद्धि ल्याउँछ । लक्ष्मीको शक्ति र समृद्धि नारायणको संरक्षण र कर्तव्यसँग सँगै चल्छ । यो सम्बन्ध देखाउँछ कि श्रीमान–श्रीमतीबीच श्रेष्ठता प्रतिस्पर्धा होइन, पूरक र सहयात्रीभावमा हुन्छ ।
राधा र कृष्ण
राधा–कृष्णको प्रेम केवल भक्ति र भावनाको प्रतीक होइन, समर्पण, समझदारी र आत्मीयताको आदर्श हो । राधालाई कृष्णले पूर्ण सम्मान र स्वतन्त्रता दिएका थिए । यो स्पष्ट उदाहरण हो कि जीवनसाथी समान अधिकार र सम्मानका साथ सँगै बढ्छन्, कुनै एक “श्रेष्ठ” होइन ।
द्रौपदी र पाण्डव
महाभारतले द्रौपदीलाई नारी शक्ति र बुद्धिको प्रतीकको रूपमा देखाउँछ । पाण्डवहरूले उनलाई समान अधिकारका साथ निर्णय र युद्ध रणनीतिमा सहभागी गराए । शास्त्रले देखाउँछ कि नारीको बुद्धि र अधिकारलाई सम्मान गर्नु पुरुषको कर्तव्य हो ।
सीता र राम
राम–सीताको सम्बन्ध प्रेम र सम्मानको प्रतीक हो । रामले सीताको इमानदारी र बुद्धिलाई सदैव उच्च सम्मान दिए । यो उदाहरण स्पष्ट पार्छ कि पुरुष–नारीको सम्बन्धमा श्रेष्ठता मात्र होइन, सम्मान र सन्तुलन नै महत्वपूर्ण हुन्छ ।
नारी शक्ति र अन्यायको विरुद्ध
शास्त्रले स्पष्ट देखाउँछ कि जब जहाँ अन्याय हुन्छ, नारी महाकाली, दुर्गा, चण्डी बनेर असत्यमाथि सत्यको विजय गर्न जन्मिन्छन् । महाकालीले दुष्ट र अन्यायलाई नष्ट गर्न शक्ति प्रदर्शन गरे, दुर्गाले राक्षसलाई परास्त गरिन्, चण्डीले अधर्ममाथि विजय प्राप्त गरिन् । यी उदाहरणले देखाउँछन् कि नारी केवल घरको रक्षक मात्र होइन, समाज र धर्मको रक्षा गर्ने शक्ति पनि हुन् ।
भगवानले सृष्टि नै असत्यमाथि सत्यको विजय गर्न र धर्मको स्थापनाका लागि नारीलाई सृजना गर्नुभएको छ ।
शिक्षा, अधिकार र समाज सुधार
अथर्ववेदले महिलालाई वेद अध्ययन गर्ने अधिकार दिएको छ । तर समाजले यसलाई पुरुषको अधिकारमा सीमित गर्यो । महिला सम्पत्ति, निर्णय र जीवनका विकल्पमा स्वतन्त्र रहनुपर्छ भन्ने सन्देशलाई पुरुषकेन्द्रित नियन्त्रणको औजार बनाइया ।
सही दृष्टिकोण यो हो कि श्रीमान–श्रीमती दुवै बराबर हुन्, र जीवनका सुख–दुःखमा सँगै जिम्मेवारी बहन गर्ने । शास्त्रले स्त्रीलाई देवीको रूपमा सम्मान दिएको छ भने पुरुषलाई घर र धर्मको आधारको रूपमा देखाएको छ । समानता, सम्मान र प्रेमको सन्तुलन नै वास्तविक श्रेष्ठता हो ।
सकारात्मक समाज निर्माणका लागि गर्न सकिने सुधारका उपायहरूः
१. शिक्षा र ज्ञानको पहुँचः नारीलाई पुरुषसँग समान अवसरमा शिक्षा, स्वास्थ्य र करियरमा सहयोग ।
२. आर्थिक स्वतन्त्रताः सम्पत्ति र आम्दानीमा समान अधिकार सुनिश्चित ।
३. घर र समाजमा सहभागिताः परिवार र निर्णयमा दुवैको आवाज समान मान्यता।
४. धार्मिक सन्देशको सही व्याख्याः शास्त्रले दिएको सम्मान, अधिकार र प्रेमको अर्थ बुझाएर पुस्तापुस्तासम्म पुयाउने ।
५. सकारात्मक उदाहरणको प्रवद्र्धनः महादेव–सती, नारायण–लक्ष्मी, राधा–कृष्ण, द्रौपदी–पाण्डव, राम–सीता, महाकाली–दुर्गा–चण्डी जस्ता कथा समाजमा साझा गर्ने ।
निष्कर्ष
जब नारी सम्मानित हुन्छिन्, परिवार रमाउँछ, समाज उज्यालो हुन्छ र धर्मले वास्त
विकता पाउँछ । शास्त्र दोषी थिएनन्, व्याख्याकार र समाजले विकृत अर्थ ताने । साँचो धर्म त्यही हो जहाँ नारी सम्मानित, सशक्त र स्वतन्त्र हुन्छिन्, र श्रीमान–श्रीमतीबीच प्रेम, सम्मान र समानता कायम हुन्छ । जब अन्याय हुन्छ, नारीले महाकाली, दुर्गा र चण्डीको रूप लिएर सत्यको विजय गर्छिन् । यो नै जीवनको वास्तविक श्रेष्ठता हो । समाजले शास्त्रको मूल सन्देशलाई आत्मसात गर्दा महिलाले शिक्षा, शक्ति, सम्मान र प्रेमको अनुभव गर्नेछन्, र मानव समाज साँच्चिकै प्रगतिशील, सशक्त र न्यायपूर्ण हुनेछ ।
( लेखक सरस्वती चौतारा माविकी प्रधानाध्यापक लक्ष्मी न्यौपाने हुनुहन्छ । )
